[628] เอวํ เอตทคฺคฏฺฐานํ ปตฺวา อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา ปีติโสมนสฺสวเสน ปุพฺพจริตาปทานํ ปกาเสนฺโต คงฺคา ภาคีรถีติอาทิมาหฯ ตตฺถ คงฺคาติ คายมานา โฆสํ กุรุมานา คจฺฉตีติ คงฺคาฯ อถ วา โค วุจฺจติ ปถวี, ตสฺมิํ คตา ปวตฺตาติ คงฺคาฯ อโนตตฺตทหํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตฏฺฐาเน อาวฏฺฏคงฺคาติ จ ปพฺพตมตฺถเกน คตฏฺฐาเน พหลคงฺคาติ จ ติรจฺฉานปพฺพตํ วิชฺฌิตฺวา คตฏฺฐาเน อุมงฺคคงฺคาติ จ ตโต พหลปพฺพตํ ปหริตฺวา ปญฺจโยชนํ อากาเสน คตฏฺฐาเน อากาสคงฺคาติ จ ตสฺสา ปติตฏฺฐานํ ภินฺทิตฺวา ชาตํ ปญฺจ โยชนํ โปกฺขรณีกูลํ ภินฺทิตฺวา ตตฺถ ปน ปญฺจงฺคุลิ วิย ปญฺจ ธารา หุตฺวา คงฺคา ยมุนา สรภู มหี อจิรวตีติ ปญฺจ นามา หุตฺวา ชมฺพุทีปํ ปญฺจ ภาคํ ปญฺจ โกฏฺฐาสํ กตฺวา ปญฺจ ภาเค ปญฺจ โกฏฺฐาเส อิตา คตา ปวตฺตาติ ภาคีรถีฯ คงฺคา จ สา ภาคีรถี เจติ คงฺคาภาคีรถีฯ ‘‘ภาคีรถี คงฺคา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปุพฺพจริยวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ หิมวนฺตา ปภาวิตาติ สตฺเต หิํสติ สีเตน หนติ มเถติ อาโลเฬตีติ หิโม, หิโม อสฺส อตฺถีติ หิมวา, ตโต หิมวนฺตโต ปฏฺฐาย ปภาวิตา ปวตฺตา สนฺทมานาติ หิมวนฺตปภาวิตาฯ กุติตฺเถ นาวิโก อาสินฺติ ตสฺสา คงฺคาย จณฺฑโสตสมาปนฺเน วิสมติตฺเถ เกวฏฺฏกุเล อุปฺปนฺโน นาวิโก อาสิํ อโหสินฺติ อตฺโถฯ โอริเม จ ตริํ อหนฺติ สมฺปตฺตสมฺปตฺตมนุสฺเส ปาริมา ตีรา โอริมํ ตีรํ อหํ ตริํ ตาเรสินฺติ อตฺโถฯ

[629] ปทุมุตฺตโร นายโกติ ทฺวิปทานํ อุตฺตโม สตฺเต นิพฺพานํ นายโก ปาปนโก ปทุมุตฺตรพุทฺโธ มม ปุญฺญสมฺปตฺติํ นิปฺผาเทนฺโตฯ วสีสตสหสฺเสหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ คงฺคาโสตํ ตริตุํ ติตฺถํ ปตฺโตติ สมฺพนฺโธฯ

[630] พหู นาวา สมาเนตฺวาติ สมฺปตฺตํ ตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา วฑฺฒกีหิ สุฏฺฐุ สงฺขตํ กตํ นิปฺผาทิตํ พหู นาวาโย สมาเนตฺวา ทฺเว ทฺเว นาวาโย เอกโต กตฺวา ตสฺสา นาวาย อุปริ มณฺฑปฉทนํ กตฺวา นราสภํ ปทุมุตฺตรสมฺพุทฺธํ ปฏิมานิํ ปูเชสินฺติ อตฺโถฯ

[631] อาคนฺตฺวาน จ สมฺพุทฺโธติ เอวํ สงฺฆฏิตาย นาวาย ตตฺถ อาคนฺตฺวาน ตญฺจ นาวกํ นาวมุตฺตมํ อารุหีติ สมฺพนฺโธฯ วาริมชฺเฌ ฐิโต สตฺถาติ นาวมารูฬฺโห สตฺถา คงฺคาชลมชฺเฌ ฐิโต สมาโน อิมา โสมนสฺสปฏิสํยุตฺตคาถา อภาสถ กเถสีติ สมฺพนฺโธฯ

[632] โย โส ตาเรสิ สมฺพุทฺธนฺติ โย โส นาวิโก คงฺคาโสตาย สมฺพุทฺธํ อตาเรสิฯ สงฺฆญฺจาปิ อนาสวนฺติ น เกวลเมว สมฺพุทฺธํ ตาเรสิ, อนาสวํ นิกฺกิเลสํ สงฺฆญฺจาปิ ตาเรสีติ อตฺโถฯ เตน จิตฺตปสาเทนาติ เตน นาวาปาชนกาเล อุปฺปนฺเนน โสมนสฺสสหคตจิตฺตปสาเทน เทวโลเก ฉสุ กามสคฺเคสุ รมิสฺสติ ทิพฺพสมฺปตฺติํ อนุภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ

[633] นิพฺพตฺติสฺสติ เต พฺยมฺหนฺติ เทวโลเก อุปฺปนฺนสฺส เต ตุยฺหํ พฺยมฺหํ วิมานํ สุกตํ สุฏฺฐุ นิพฺพตฺตํ นาวสณฺฐิตํ นาวาสณฺฐานํ นิพฺพตฺติสฺสติ ปาตุภวิสฺสตีติ อตฺโถฯ อากาเส ปุปฺผฉทนนฺติ นาวาย อุปริมณฺฑปกตกมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน สพฺพทา คตคตฏฺฐาเน อากาเส ปุปฺผฉทนํ ธารยิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ

[634] อฏฺฐปญฺญาสกปฺปมฺหีติ อิโต ปุญฺญกรณกาลโต ปฏฺฐาย อฏฺฐปณฺณาสกปฺปํ อติกฺกมิตฺวา นาเมน ตารโก นาม จกฺกวตฺตี ขตฺติโย จาตุรนฺโต จตูสุ ทีเปสุ อิสฺสโร วิชิตาวี ชิตวนฺโต ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธฯ เสสคาถา อุตฺตานตฺถาวฯ

[637] เรวโต นาม นาเมนาติ เรวตีนกฺขตฺเตน ชาตตฺตา ‘‘เรวโต’’ติ ลทฺธนาโม พฺรหฺมพนฺธุ พฺราหฺมณปุตฺตภูโต ภวิสฺสติ พฺราหฺมณกุเล อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อตฺโถฯ

[639] นิพฺพายิสฺสตินาสโวติ นิกฺกิเลโส ขนฺธปรินิพฺพาเนน นิพฺพายิสฺสติฯ

[640] วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺติ เอวํ ปทุมุตฺตเรน ภควตา พฺยากโต อหํ กเมน ปารมิตาโกฏิํ ปตฺวา เม มยฺหํ วีริยํ อสิถิลวีริยํ ธุรโธรยฺหํ ธุรวาหํ ธุราธารํ โยเคหิ เขมสฺส นิพฺภยสฺส นิพฺพานสฺส อธิวาหนํ อาวหนํ อโหสีติ อตฺโถฯ ธาเรมิ อนฺติมํ เทหนฺติ อิทานาหํ สมฺมาสมฺพุทฺธสาสเน ปริโยสานสรีรํ ธาเรมีติ สมฺพนฺโธฯ

โส อปรภาเค อตฺตโน ชาตคามํ คนฺตฺวา ‘‘จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลา’’ติ ติสฺสนฺนํ ภคินีนํ ปุตฺเต ‘‘จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลา’’ติ ตโย ภาคิเนยฺเย อาเนตฺวา ปพฺพาเชตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชสิฯ เต กมฺมฏฺฐานํ อนุยุตฺตา วิหริํสุฯ

ตสฺมิญฺจ สมเย เถรสฺส โกจิเทว อาพาโธ อุปฺปนฺโน, ตํ สุตฺวา สาริปุตฺตตฺเถโร – ‘‘เรวตสฺส คิลานปุจฺฉนํ อธิคมปุจฺฉนญฺจ กริสฺสามี’’ติ อุปคญฺฉิฯ เรวตตฺเถโร ธมฺมเสนาปติํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เตสํ สามเณรานํ สตุปฺปาทวเสน โอวทิยมาโน จาเลติคาถํ อภาสิตฺถฯ ตตฺถ จาเล อุปจาเล สีสูปจาเลติ เตสํ อาลปนํฯ จาลา, อุปจาลา, สีสูปจาลาติ หิ อิตฺถิลิงฺควเสน ลทฺธนามา ตโย ทารกา ปพฺพชิตาปิ ตถา โวหริยฺยนฺติฯ ‘‘จาลี, อุปจาลี, สีสูปจาลีติ เตสํ นามานี’’ติ จ วทนฺติฯ ยทตฺถํ ‘‘จาเล’’ติอาทินา อามนฺตนํ กตํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปติสฺสตา นุ โข วิหรถา’’ติ วตฺวา ตตฺถ การณํ อาห – ‘‘อาคโต โว วาลํ วิย เวธี’’ติฯ ปติสฺสตาติ ปติสฺสติกา ฯ โขติ อวธารเณฯ อาคโตติ อาคญฺฉิฯ โวติ ตุมฺหากํฯ วาลํ วิย เวธีติ วาลเวธิ วิยฯ อยญฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ติกฺขชวนนิพฺเพธิกปญฺญตาย วาลเวธิรูโป สตฺถุกปฺโป ตุมฺหากํ มาตุลตฺเถโร อาคโต, ตสฺมา สมณสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา สติสมฺปชญฺญยุตฺตา เอว หุตฺวา วิหรถ, ยถาธิคเต วิหาเร อปฺปมตฺตา ภวถาติฯ

ตํ สุตฺวา เต สามเณรา ธมฺมเสนาปติสฺส ปจฺจุคฺคมนาทิวตฺตํ กตฺวา อุภินฺนํ มาตุลตฺเถรานํ ปฏิสนฺถารเวลายํ นาติทูเร สมาธิํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิํสุฯ ธมฺมเสนาปติ เรวตตฺเถเรน สทฺธิํ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา เต สามเณเร อุปสงฺกมิฯ เต ตถา กาลปริจฺเฉทสฺส กตตฺตา เถเร อุปสงฺกมนฺเต อุฏฺฐหิตฺวา วนฺทิตฺวา อฏฺฐํสุฯ

เถโร – ‘‘กตรกตรวิหาเรน วิหรถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตหิ ‘‘อิมาย อิมายา’’ติ วุตฺเต ทารเกปิ เอวํ วิเนนฺโต – ‘‘มยฺหํ ภาติโก สจฺจวาที วต ธมฺมสฺส อนุธมฺมจาริ’’นฺติ เถรํ ปสํสนฺโต ปกฺกามิฯ เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติฯ

ขทิรวนิยตฺเถรอปทานวณฺณนา สมตฺตาฯ

3-10. อานนฺทตฺเถรอปทานวณฺณนา

อารามทฺวารา นิกฺขมฺมาติอาทิกํ อายสฺมโต อานนฺทตฺเถรสฺส อปทานํฯ อยมฺปิ ปุริมพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ตตฺถ ตตฺถ ภเว วิวฏฺฏูปนิสฺสยานิ ปุญฺญานิ อุปจินนฺโต ปทุมุตฺตรสฺส ภควโต กาเล หํสวตีนคเร สตฺถุ เวมาติกภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺติฯ สุมโนติสฺส นามํ อโหสิฯ ปิตา ปนสฺส นนฺทราชา นามฯ โส อตฺตโน ปุตฺตสฺส สุมนกุมารสฺส วยปฺปตฺตสฺส หํสวตีนครโต วีสโยชนสเต ฐาเน โภคนครํ อทาสิฯ โส กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา สตฺถารญฺจ ปิตรญฺจ ปสฺสติฯ ตทา ราชา สตฺถารญฺจ สตสหสฺสปริมาณํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ สยเมว สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิ, อญฺเญสํ อุปฏฺฐาตุํ น เทติฯ

เตน สมเยน ปจฺจนฺโต กุปิโต อโหสิฯ กุมาโร ตสฺส กุปิตภาวํ รญฺโญ อนาโรเจตฺวา สยเมว ตํ วูปสเมสิฯ ตํ สุตฺวา ราชา ตุฏฺฐมานโส ‘‘วรํ เต ตาว ทมฺมิ, คณฺหาหี’’ติ อาหฯ กุมาโร ‘‘สตฺถารํ ภิกฺขุสงฺฆญฺจ เตมาสํ อุปฏฺฐหนฺโต ชีวิตํ อวญฺฌํ กาตุํ อิจฺฉามี’’ติ อาหฯ ‘‘เอตํ น สกฺกา, อญฺญํ วเทหี’’ติฯ ‘‘เทว, ขตฺติยานํ ทฺเว กถา นาม นตฺถิ, เอตํ เม เทหิ, น มยฺหํ อญฺเญนตฺโถ, สเจ สตฺถา อนุชานาติ, ทินฺนเมวา’’ติฯ โส ‘‘สตฺถุ จิตฺตํ ชานิสฺสามี’’ติ วิหารํ คโตฯ เตน จ สมเยน ภควา คนฺธกุฏิํ ปวิฏฺโฐ โหติฯ โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโต, ทสฺเสถ ม’’นฺติฯ ภิกฺขู ‘‘สุมโน นาม เถโร สตฺถุ อุปฏฺฐาโก, ตสฺส สนฺติกํ คจฺฉาหี’’ติ อาหํสุฯ โส เถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘สตฺถารํ, ภนฺเต, ทสฺเสถา’’ติ อาหฯ อถ เถโร ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ราชปุตฺโต, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทสฺสนาย อาคโต’’ติ อาหฯ